به گزارش خبر فوری، بعل (Baal) که در زبانهای سامی به معنای «سرور»، «صاحب» یا «شوهر» است، نامی است که در طول تاریخ به چندین الهه یا بت در خاور نزدیک باستان، به ویژه در میان اقوام کنعانی، فنیقی و کارتاژی اطلاق شده است. این نام نه تنها یک شخصیت اساطیری، بلکه نمادی از قدرت، حاصلخیزی و طوفان بوده است. در متون اسلامی و به ویژه قرآن کریم، بعل به عنوان نماد بارز شرک و بت‌پرستی مورد اشاره قرار گرفته است.
در این مقاله قصد داریم به بررسی ریشه ها، تاریخچه و باورهای مرتبط و کاربرد این مفهوم در قرآن بپردازیم.
ریشه‌شناسی و معنا
کلمه بعل (baal) ریشه در زبان های سامی شمال غربی دارد. معنای اولیه آن «مالک»، «سرور» و در کاربرد متأخرتر «شوهر» است. این عنوان برای خدایان مختلفی به کار می رفت تا بر حاکمیت و مالکیت آنان بر یک مکان، قبیله یا پدیده طبیعی (مانند باران و طوفان) تأکید کند. بنابراین، «بعل» لزوماً نام یک خدا یا ال هه نیست، بلکه عنوانی است برای توصیف ایزدان محلی مختلف که گاهی با نام مناطقشان مشخص می شدند. برای مثال، بعل صیدون، بعل طرسوس، بعل کارتاژ و … که بر بعل های این سه شهر یا کشور اطلاق می شدند.
بعل در اساطیر باستان
مهم‌ترین و مشهورترین تجلی بعل، بعل هدد (Hadad) یا خدای طوفان، باران و حاصلخیزی است که ریشه کنعانی-فنیقی دارد.
مرکز پرستش بعل به ویژه در شهر «اوگاریت» (در سوریه کنونی) بود و در این منطقه رونق داشت، جایی که متون مفصلی درباره اساطیر او کشف شده است.
بعل به عنوان خدای باران و طوفان، مسئول باران های زندگی‌بخش و همچنین طوفان های مخرب بود. او نماد چرخه حیات، مرگ و رستاخیز در طبیعت محسوب می شد. در اساطیر اوگاریتی، او با خدای دریا (یم) و خدای مرگ (موت) می جنگد و پیروز می شود.
بعل اغلب به صورت مردی جنگجو با کلاه خود شاخدار و در حال نگه‌داشتن یک صاعقه یا نیزه به تصویر کشیده می شد. گاهی نیز به صورت گاوی نر یا بزی نر نشان داده می شد که نماد قدرت و حاصلخیزی بود.
جنگ بعل و ایل
در اساطیر کنعان و فنیقی، بعل اغلب در تقابل با «ایل» (El)، خدای بزرگ قرار داشت، اگرچه معمولاً زیردست او محسوب می شد. زمانی که مردم بنی اسرائیل و کنعان «یکتاپرست» شده و ایل یا خدای واحد را پرستش کردند، بعل به عنوان رقیب ایل یا خداوند بزرگ تبدیل به شیطان یا یک دیو یا روح عفریت شد و بعدها نیز نوعی جن تلقی شد.
با این حال، در سده های پس از ظهور موسی (ع) گروهی از اسرائیلیان شروع به پرستش بعل کرده و به رد و انکار ایل پرداختند. پیامبرانی مانند ایلیا (الیاس) به شدت با این آیین مبارزه کردند. داستان مبارزه حضرت الیاس با ۴۵۰ کاهن بعل در کوه کرمل، نمونه مشهوری از این تقابل در عهد عتیق است.
بعل در قرآن کریم
در قرآن کریم، نام بعل به صراحت در ارتباط با قوم حضرت الیاس (ع) ذکر شده است.
در سوره صافات، آیات ۱۲۵ تا ۱۲۷ آمده است:
أَتَدْعُونَ بَعْلًا وَتَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخَالِقِینَ ﴿۱۲۵﴾ اللَّهَ رَبَّکُمْ وَرَبَّ آبَائِکُمُ الْأَوَّلِینَ ﴿۱۲۶﴾ فَکَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ ﴿۱۲۷﴾
آیا [شما قوم] «بعل» را می‌خوانید و بهترین خالقان [الله] را رها می کنید؟ (۱۲۵) الله، پروردگار شما و پروردگار پدران نخستین شماست. (۱۲۶) ولی او را تکذیب کردند، پس بی‌گمان آنان [برای عذاب] احضار شدگانند. (۱۲۷)
این آیات خطاب به قومی است که حضرت الیاس به سوی آنان مبعوث شد. مفسران بر اساس روایات و منابع تاریخی، این قوم را معمولاً مردم «بعلبک» (در لبنان کنونی که نام شهرشان هم از بعل گرفته شده) می دانند که به پرستش بت بزرگی به نام «بعل» مشغول بودند.
در آیات مبارک فوق الذکر، بعل به عنوان معبودی باطل در مقابل «الله» که «احسن الخالقین» است، قرار می گیرد. این تقابل، جلوه ای نمادین از تقابل میان توحید محض و شرک است. پیام این آیات، نفی هرگونه شریک برای خداوند است. حضرت الیاس قوم خود را سرزنش می کند که چگونه موجودی ضعیف و ساخته دست بشر (یا یک پدیده طبیعی) را به جای خالق یکتای جهان می پرستند. این موضوع، نشان می دهد که پرستش بعل در جوامعی که از پیامبران ابراهیمی تأثیر پذیرفته بودند، نیز رواج داشته است.
بعل؛ یک روح شیطانی خبیث
در فرهنگ عامه اسلامی، بعل فراتر از یک بت خاص، به نمادی برای هرگونه بت پرستی و شرک تبدیل شده است. هنگامی که قرآن از پرستش بعل انتقاد می کند، در حقیقت تمامی اشکال عبادت غیرخدا را محکوم می کند. این مفهوم به مسلمانان یادآوری می کند که چگونه جوامع پیشین به دلیل روی گرداندن از توحید و روی آوردن به پرستش مخلوقات، دچار عذاب الهی شدند.
همچنین، در فرهنگ عامه، بعل به عنوان یک روح شیطانی خبیث و گاه بزرگترین شیطان و جن خبیث شناخته می شود و گروهی نیز او را آموزش دهنده جادو به جادوگران خبیث می دانند.
