وقتی توپ به پای کریستیانو رونالدو می‌رسد، در استادیوم‌های پر از هیاهو همه‌ی نفس‌ها در سینه حبس می‌شود. او در سن ۴۰ سالگی هنوز می‌دود، می‌پرد و گل می‌زند، در حالی که بسیاری از فوتبالیست‌ها در این سن بازنشسته شده‌اند. راز موفقیت او تنها در تمرین و استعداد نهفته نیست، هر حرکت، هر شوت و هر پاس، حکایت از سیستمی پیچیده و تمرین‌پذیر دارد که سال‌ها تجربه و دانش زیستی در آن نقش‌آفرینی می‌کنند.
در دنیای ورزش‌های پرسرعت و تحت سلطه‌ی جوانان، برخی ورزشکاران در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ زندگی نه تنها با دیگران همگام هستند، بلکه عملکردی بسیار درخشان دارند. نواک جوکوویچ همچنان در بزرگ‌ترین صحنه‌های تنیس، حریفانی را پشت سر می‌گذارد که تقریباً نصف او سن دارند. لبرون جیمز سرعت بازی‌های ان‌بی‌ای را در دست دارد و حرکات را مثل گارد پوینت هدایت می‌کند. آلیسون فلیکس در ۳۵ سالگی یازدهمین مدال المپیک خود را در دو و میدانی به دست آورد و تام بریدی در ۴۳ سالگی سوپربول را فتح کرد، زمانی که اکثر کوارتر‌بک‌های ان‌اف‌ال بازنشسته شده‌اند.
فیدی دیویس جیهیند جوتیکاران، دانشیار حرکت‌شناسی در کالج هوپ، در وب‌سایت کانورسیشن می‌نویسد پایداری در چنین سطحی از عملکرد نتیجه‌ی صرف استعداد یا پشتکار نیست، بلکه نمونه‌ای آشکار از زیست‌شناسی در عمل است. ادامه‌دادن در بالاترین سطح بازی، بازتاب همگرایی تمرین بین مغز، بدن و ذهنیت است. تجربه و مطالعات بیش از دو دهه‌ای در حوزه‌ی عملکرد و فیزیوتراپی نشان می‌دهند که این بینش‌ها تنها برای ورزشکاران حرفه‌ای کاربرد ندارند، برای هر کسی که می‌خواهد تغییرات زندگی را مدیریت کند یا سلامت خود را حفظ کند، مفید است.
پژوهش‌ها حاکی از آن است که سیستم‌های پشتیبان عملکرد بالا، از کنترل حرکتی تا تنظیم استرس و بازیابی، ویژگی‌های ثابت نیستند و ظرفیت‌هایی تمرین‌پذیر دارند. در دنیای پر از تغییرات سریع و اختلالات، توانایی سازگاری با شرایط جدید اهمیت حیاتی دارد. سؤال کلیدی این است که چه عواملی سازگاری را از منظر زیستی، شناختی و احساسی، امکان‌پذیر می‌سازند؟
آمیگدال و قشر پیش‌پیشانی
مطالعات علوم اعصاب نشان می‌دهند که مواجهه‌ی مکرر با موقعیت‌های پرتنش، باعث سازگاری مغز می‌شود. قشر پیش‌پیشانی، مسئول برنامه‌ریزی، تمرکز و تصمیم‌گیری، در مدیریت توجه و اتخاذ تصمیمات تحت فشار مؤثرتر عمل می‌کند. در شرایط استرس‌زا، مانند امتیاز مسابقه در فینال، این بخش از مغز به ورزشکار امکان حفظ آرامش و انتخاب‌های هوشمندانه می‌دهد، البته به شرطی که به‌خوبی تمرین شده باشد.
آمیگدال نزدیک ساقه مغز و قشر پیش‌پیشانی در جلوی مغز قرار دارد.
آمیگدال، مرکز شناسایی تهدید مغز، می‌تواند عملکرد را مختل کند و موجب وحشت، قفل‌شدن پاسخ‌های حرکتی یا تصمیم‌های شتاب‌زده شود. مواجهه‌ی مکرر با لحظات حساس، ورزشکاران نخبه را قادر می‌سازد حتی تحت فشار شدید، واکنش آمیگدال را کاهش داده و قشر پیش‌پیشانی را فعال نگه دارند. بازسازی مدارهای مغزی به آن‌ها امکان حفظ کنترل احساسی می‌دهد.
ایجاد حلقه‌ی مغز-بدن و بازسازماندهی مغز
فاکتور نورون‌زایی مشتق‌شده از مغز (BDNF) مولکولی است که سازگاری سریع با تغییرات را تسهیل می‌کند؛ یعنی می‌توان آن را به کود مغز تشبیه کرد. این مولکول قابلیت انعطاف‌پذیری مغز را افزایش می‌دهد، الگوهای اتصال بین سلول‌های مغزی را تقویت و به مدیریت احساسات، توجه و حرکات دقیق کمک می‌کند. فعالیت فیزیکی شدید، تمرکز ذهنی و تمرین هدفمند سطح BDNF را افزایش می‌دهد، به ویژه هنگامی که با ریکاوری مناسب مانند خواب و تنفس عمیق ترکیب شود.
ورزشکارانی که بارها در محیط‌های پرتنش به تمرین و رقابت می‌پردازند، مغز خود را بازسازماندهی می‌کنند تا مؤثرتر پاسخ دهد. بازسازماندهی باعث افزایش BDNF، تیز نگه‌داشتن قشر پیش‌پیشانی و کاهش واکنش بیش‌از‌حد آمیگدال می‌شود. دانشمندان این تنظیم زیستی را ذخیره‌ی شناختی و «آلوستازیس» می‌نامند؛ فرآیندی که بدن برای پاسخ به استرس و نیازهای محیطی به‌منظور حفظ ثبات از آن استفاده می‌کند.
توانایی عملکرد تحت فشار، نتیجه سازگاری مداوم است
فعالیت بدنی منظم، تمرین‌های هماهنگ ذهن و بدن و برنامه‌هایی که تمرین هوازی را با تمرین‌های پیچیده یا حل مسائل ترکیب می‌کنند، توانایی مغز برای سازگاری و پاسخ به چالش‌ها را بهبود می‌بخشند و واکنش‌پذیری به استرس را کاهش می‌دهند. ریکاوری فعال و خواب نیز نقشی کلیدی در بازنشانی و تقویت اتصالات عصبی دارند. با گذشت زمان، همگرایی حلقه‌ای بین مغز و بدن، سازگاری، بازیابی و عملکرد بهینه را ممکن می‌سازد.
درس‌هایی فراتر از ورزش
توانایی عملکرد تحت فشار، نتیجه‌ی سازگاری مداوم است. قرارگیری در معرض چالش‌ها، مدیریت استرس و بازیابی دقیق، مهارت‌هایی هستند که به ورزشکاران حرفه‌ای محدود نمی‌شوند. چه در زمینه‌ی مدیریت شغل، مراقبت از خانواده یا بازسازی ذهنی، اصول یکسان است: خود را در معرض چالش‌ها قرار دهید، استرس را مدیریت و با دقت بازیابی کنید.
تجربه‌ی سال‌ها فعالیت ورزشی در ورزشکاران باتجربه، باعث می‌شود برخی مهارت‌ها مانند پیش‌بینی، تصمیم‌گیری و آگاهی استراتژیک با گذر زمان بهبود یابند و انتخاب‌های بهتر و سریع‌تر ممکن شود. فعالیت بدنی، یادگیری مهارت‌های جدید، تمرین ذهن‌آگاهی و تمرین عملکرد تحت فشار ظرفیت مغز برای سازگاری را افزایش می‌دهند.
همانطور که یک جراح، معلم یا سخنران با تمرین و آماده‌سازی می‌تواند در لحظات حساس آرام و متمرکز بماند، تمام انسان‌ها برای سازگاری ساخته شده‌اند و با استفاده از استراتژی‌های مناسب، می‌توان در هر مرحله‌ای از زندگی عملکرد عالی را حفظ کرد.
